म्याग्दीबाट जलयात्राको सम्भावना

-राजेश शाक्य
म्याग्दी जिल्ला धार्मिक, पर्यटकीय, सांस्कृतिक रुपमा प्रशस्तै सम्भावना बोकेको जिल्ला हो । कला र संस्कृतिको उर्वर भूमी हो । धार्मिक रुपमा व्याख्या गर्ने हो भने ऐतिहासिक महत्व बोकेको जिल्ला हो । पर्यटकीय रुपमा हेर्ने हो भने विभिन्न हिमशिखरदेखि लोभलाग्दा पर्यटकीय स्थलहरु भएको जिल्ला हो । यति हुँदाहुँदै पनि हामीले हाम्रा सम्भावनाहरुलाई उचित रुपमा उजागर गर्न सकेका छैनौं । यहाँ मैले जिल्लाका धेरै सम्भावनाहरुको कुरा गर्न गैरहेको छैन । २ वटा नयाँ विषयवस्तुको मात्र चर्चा गर्न गैरहेको छु । हामीले म्याग्दीलाई मुक्तिनाथको प्रवेशद्वारको रुपमा मात्र परिभाषा गरिरहेका छौंं । मुक्तिनाथ जाने यात्रुहरुलाई १, २ रातका लागि रोक्ने मात्र कुरा गरेका छौं । मुक्तिनाथ जाने यात्रुहरुलाई पनि रोक्ने नै हो तर अब गन्तव्य नै म्याग्दी कसरी बनाउने भन्ने विषयमा बहस केन्द्रविन्दु बनाउन आवश्यक छ ।
मुक्तिनाथ आउने यात्रुहरुलाई रोक्ने मात्र भन्दापनि म्याग्दीमा आएका पर्यटकहरुलाई म्याग्दी आएको बेलामा मुक्तिनाथ पनि जाउन त भन्ने वातावरण सिर्जना गर्न जरुरी देखिन्छ । ऐतिहासिक रुपमा धेरै महत्व बोकेका यस क्षेत्रका धार्मिक स्थलहरुलाई आकर्षक भौतिक संरचनाहरु निर्माण पर्यटकलाई भिœयाउन सकिन्छ । यहाँ मैले २ वटा मात्र विषयवस्तुको बारेमा चर्चा गर्न खोजेको छु । पहिलो म्याग्दीबाट जलयात्राको सम्भावना र दोस्रो गलेश्वरदेखि पौलस्त्य पुलहाश्रमसम्मको धार्मिक सम्भावनाका बारेमा ।
१. म्याग्दीबाट जलजयात्राको सम्भावनाः
हिमाली जिल्ला मुस्ताङको दामोदरदर कुण्डबाट बग्दै आएको पवित्र कालीगण्डकी नदी धार्मिक मान्यता अनुसार कृष्णागण्डकी नदी आफैमा विश्वप्रसिद्ध नदी हो । यही नदी हाम्रो सुन्दर म्याग्दी जिल्ला हुँदै बगिरहेको छ । स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटक यही पवित्र नदीमा जलजात्रा गरी आनन्द लिन चाहन्छन् । हाल पर्वतको नयाँ पुलदेखि स्याङ्जाको मिर्मीसम्म जलयात्राको व्यवस्था छ । त्यसलाई हामीले बेनीबाट सुरुवातको क्षेत्र बनाउन सकिन्छ । अत्यन्तै साहसिक जलजयात्राका रुपमा कालीगण्डकी नदीलाई लिइन्छ । धेरै विदेशी पर्यटकहरु कालीगण्डकी नदीमा जलयात्राका निम्ति मात्रै नेपालमा आउने गर्छन् । बेनीबजारबाट मालढुङ्गा अथवा सिधै मिर्मीसम्म जलयात्रा गराउन सकिन्छ । बेनीदेखि मालढुङ्गासम्मको लागि त हामीले २, ३ पटक अभ्यास समेत गरेका छौं । यो विषय धेरैलाई अवगत नै छ ।
जलयात्राको सुरुवाती पोईन्ट बेनीबजारलाई बनाउन सकेमा जलयात्राको केन्द्रविन्दु बेनीबजार बन्नेछ । त्यसपछि त्यसले अन्य व्यवसायहरुमा समेत प्रत्यक्ष रुपमा सकारात्मक टेवा पुग्छ । म्याग्दी उद्योग वाणिज्य संघको आयोजनामा हुने म्याग्दी महोत्सवको अवसरमा हामीले विभिन्न समयमा जलयात्राको अभ्यास गरेका छौं । बेनीबाट मालढुङ्गा क्षेत्र साहसिक जलयात्रा गर्नेहरुका लागि धेरै सम्भावना रहेको छ । बेनीबजारबाट छोटो दुरीको जलयात्रा गर्नेहरुका लागि मालढुङ्गासम्म उचित हुनेछ भने ३, ४ दिनको प्याकेजमा लामो दुरीमा जलयात्रा गर्न चाहनेहरुका लागि मिर्मीसम्म लैजान सकिनेछ । यसो गर्दा कम्तीमा जलयात्रा गर्न आउने पर्यटकहरु १, २ दिनसम्म बेनीमा बास बस्नेछन् । बेनीमा बस्दै गर्दा बेनी वरपरका धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थहरुको भ्रमण गर्नेछन् । यस हामीलाई धेरै फाइदा पुग्नेछ ।
अर्कोतर्फ बेनीबाट जलयात्राको सुरुवात गर्न सकियो भने मुस्ताङ मुक्तिनाथ गएर फर्कनेहरुलाई पनि बेनीसम्म गाडीमा र यहाँबाट थोरै मालढुङ्गासम्म जलयात्रा गराउने वातावरण पनि बनाउन सकिन्छ । यसो गर्दा पनि एकदिन त उनीहरु जसरी पनि बेनीमा बस्नुपर्ने हुन्छ । पर्यटकहरु सबै प्रकारका अनुवभहरु हासिल गर्न चाहन्छन् । त्यसका लागि बेनीबाट जलयात्रा गराउन सकियो भने हाम्रो लागि पनि फाइदा हुनेछ भन्ने पर्यटकहरुले पनि नयाँनयाँ अनुभव गर्ने अवसर प्राप्त गर्नेछन् । मुस्ताङबाट प्लेनमा सिधै पोखरा जाने पर्यटकहरुलाई जलयात्राको अनुभवका लागि बेनीबाटै फर्कने वातावरण सिर्जना हुन सक्छ । अझ भनौं यो क्षेत्रमा आउन पर्यटकहरुका लागि नयाँ भेराइटी हुन सक्छ जलयात्रा ।
यो त भयो सम्भावनाका कुरा अब यसलाई कसरी सञ्चालन गर्ने भन्ने प्रमुख कुरा हो । अहिलेसम्म हामीकहाँ भएको मात्रै सम्भावनाका कुराहरु मात्रै हो त्यसलाई कसरी प्रवद्र्धन गर्ने, सञ्चालन गर्ने भन्ने कुरा निक्र्योल नहुने, अगुवा भएर अगाडि नबढ्दा हाम्रा योजनाहरु योजनामै सीमित भएका छन् । बेनीबाट जलयात्रा सञ्चालनका लागि सबैभन्दा पहिले त हामी जिल्लावासी नै अग्रसर बन्नुपर्छ यो विषयमा दुईमत छैन । सकिन्छ भने हामी जिल्लावासीले नै सञ्चालन गर्न सकेमा यहाँको पैसा यही रहन्छ बाहिर जान पाउँदैन । जिल्लाका कुनै निजी कम्पनी वा नयाँ निजी, सामुदायिक कम्पनी आदि बनाएर पनि सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा जिल्लाको लागि नै फाइदा पुग्छ । स्थानीय सञ्चालक भयो भने उसले जिल्लाको हितका पनि केही गर्न सक्छ । जलयात्रा सञ्चालनका लागि आवश्यक कुराहरु, तौर तरिका मिलाएर, यसका आधारभूत कुराहरु तयार गरेर अगाडि बढ्न पनि सकिन्छ । अथवा बाहिरका कम्पनीहरुसँग सहकार्य गरेर पनि सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
जलयात्राका एक किसिमको अध्ययन भैसकेकाले पनि अब यहाँबाट जलयात्रा सञ्चालन गर्न त्यति कठिन भने छैन । मात्रै बेनीबाट जलयात्रा गर्ने भनेर अठोटका साथ सबै लागियो भने त्यो सम्भव छ । बेनीबाट जलयात्रा सञ्चालन गर्नु भनेको बेनीबजार वरपर रहेका पर्यटकीय, धार्मिक र सांस्कृतिक क्षेत्रको पनि विकास हुनु हो । रातमा होटलमा बस्छन् पर्यटकहरु । अनि त्यही रातमा हामीले हामीसँग भएका विभिन्न संस्कृतिहरु पनि देखाउन सक्नेछौं । बिहानमा गलेश्वर, महारानीथान, बुद्ध विहार लगायतका धार्मिकस्थल तथा लम्लीहिल, मल्लाज दरबार लगायतका पर्यटकीय स्थलहरुमा पर्यटकहरु पुग्नेछन् र दिनमा जलयात्रा गर्नेछन् । त्यसैले म्याग्दीलाई नै गन्तव्य बनाएर पर्यटकहरु आउने वातावरण सिर्जना गर्ने प्रमुख सम्भावनाका रुपमा जलयात्रालाई लिन सकिन्छ । यसका लागि सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट जिम्मेवारी बहन गरौं त्यो सम्भव छ ।
२. धार्मिक सम्भावनाः
पर्यटकीय दृष्टिकोणले म्याग्दी जिल्लामा जति सम्भावना छ । त्योभन्दा धेरै धार्मिक रुपमा ऐतिहासिक महत्व बोकेको छ । यहाँ समग्र म्याग्दी जिल्लाको सम्भावना भन्दापनि गलेश्वरदेखि पौलत्स्य पुलहाश्रमको धार्मिक सम्भावनाका बारेमा चर्चा गर्न गैरहेको छु । रावणको जन्म भूमीको रुपमा परिचित यस क्षेत्रको मात्र विकास गर्न सकियो भने पनि धेरै पर्यटकहरुलाई आकर्षण गर्न सकिन्छ । कहाँ जाने ? रावणको जन्मभूमी म्याग्दी भन्ने विचारको भावना उत्पन्न गराउन आवश्यक छ ।
हामीले ऐतिहासिक कुराहरुलाई मात्र उल्लेख गरेर मात्र पनि पर्यटक भिœयाउन कठिन हुन्छ । मानिसहरुले देखिने गरी भौतिक पूर्वाधार निर्माण गर्न आवश्यक छ । जस्तोः बागलुङको पञ्चकोट, काठमाण्डौंको चन्द्रागिरी डाँडा केही उदाहरण मात्र हुन् । यहाँ भन्न खोजेको कुरा के हो भने रावण म्याग्दीको पौलत्स्य क्षेत्रमा जन्मिएको हो भनेर झल्किने खालका केही न केही भौतिक पूर्वाधारण निर्माण गर्नैपर्छ । हुन त रामायण पार्कको कुरा पनि चलिरहेको छ । यसलाई हामीले कार्यान्वयनमा लैजान आवश्यक छ । पैदल जान चाहनेहरुका लागि गलेश्वर, पुलहाश्रमसम्म जाने व्यवस्थित पदमार्ग निर्माण गर्ने, फर्कने बेलामा केभहिल, आँपारुख हुँदै बेनी आउने रुटको नक्सा पनि तयार गर्न सकिन्छ । पदमार्गका विभिन्न स्थानहरुमा रामायण झल्कने खालको दृश्यहरु, भौतिक संरचनाहरु निर्माण गर्न सकियो भने थप आकर्षक बन्न सक्छ । आकर्षक भौतिक संरचना बनाउन सकियो भने स्वदेश तथा विदेशबाट पर्यटकहरु ओइरो लाग्छन् । एकथरी पर्यटकहरु रावणको जन्मभूमीको हेर्न ऐतिहासिक धार्मिक महत्व बुझ्ने आउनेछन् । श्रीमद्भागवतमा समेत उल्लेख भएको यस क्षेत्र दर्शनका लागि हजारौं भक्तजनहरुको आउनेछन् । श्रीमद्भागवतको ७औं स्कन्दको १४औं अध्यायको श्लोक २८ देखि ३३ सम्म पुलहाश्रमलाई गंगाआदि नदीहरु, पुस्कर आदि सरेवरहरु, कुरुक्षेत्र, गया, प्रयाग, नैमिसारव्य, फाल्गुण क्षेत्र, अलकानन्द, अयोध्या, चित्रुकट, महेन्द्रा–मालमा आदि संस्था र प्रसिद्ध तीर्थस्थलसँग तुलना गरिएको छ ।
पुराणमा वर्णित विभिन्न प्रसिद्ध तीर्थस्थलहरु सबै भारतमा रहेको तर एक मात्र पवित्र तीर्थभूमि पुलहाश्रम मात्र नेपालमा रहेको शास्त्रीय प्रमाण रहेको छ । तसर्थ, पुलहाश्रम अत्यन्त अमूल्य र पवित्र तीर्थ हो । यहाँ पाइला मात्र टेक्ने हो भने पनि मोक्ष प्राप्ति हुन्छ भन्ने शास्त्रीय प्रमाण रहेको छ । तर यस्तो पवित्र भूमी ओझेलमा पर्नु, यसको प्रचारप्रसार हुन नसक्नु, धार्मिक पर्यटकहरुलाइ यहाँसम्म ल्याई आर्थिक लाभ लिन नसक्नु हामीहरुको कमजोरी हो । यहाँबाट विभिन्न दशवटा हिमशिखरहरुको अतिरिक्त, साविकको धौलागिरी अञ्चलको अधिकांश भू–भागहरुको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । पुलहामश्रमको चारैतर्फ कपिलाश्रम, गलेश्वरधाम, उत्तरमा मुक्तिनाथ, दामोदर कुण्ड, ऋखार तपोवन, बरनाथ, जगन्नाथ, सिद्धश्राम, विपिन आश्रम, आनन्द आश्रम, टोड्के तपोवन, मृगिकुण्ड, कालिका, मालिका, जालपा, कालञ्जर पहाड, आदि तिर्थाश्रमहरु पर्दछन् । पुलहाश्रममा उँभिदा मात्र पनि यी सबै तीर्थहरुको दर्शन भएको आभाष हुन्छ । त्यसकारण जलयात्रा र रामायणपार्कलाई एक आपसमा जोड्न सकियो भने यस क्षेत्रको धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रको विकास हुनेछ । यस क्षेत्रको विकास भएको खण्डमा यहाँको आर्थिक–सामाजिक रुपान्तरण हुनुका साथै राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा पनि टेवा पुग्नेछ । त्यसैले यस क्षेत्रको विकासका लागि लागि हामी सबै आ–आफ्नो लाग्न आवश्यक छ ।
(लेखक म्याग्दी उद्योग वाणिज्य संघको द्वितीय उपाध्यक्ष हुन् ।)